قرآن منبع اولیه شناخت معارف دینی، احکام فقهی، حقوقی و مناسبات فردی و اجتماعی و در عین حال متقن‏ترین منبع نیز است.قرآن از جهت صدور قطعی است و اصولیون برای ظواهر کتاب حجیّت قائل شده‏اند. بخش مهم و عمده‏ای از آیات قرآن بیان کننده اصول اعتقادی اسلام است که به عنوان نمونه، آیات راجع خدای متعال، آخرت، بهشت و جهنم و ثواب و عقاب الهی بیان کننده اعتقادات‏اند.بخش دیگری از آیات جنبه اخلاقی و مناسبات میان مسلمانان را بیان می‏کند.به عنوان نمونه آیات راجع به عفو، پرهیز از دروغ و غیبت و ریا، اهمیت بسیار زیاد تقوی، آیات اخلاقی قرآن‏اند.بخش سوم آیات که از حیث تعداد از دو بخش قبل کمترند، آیات الاحکام است(در اصطلاح به آیاتی که در آنها حکم فقهی بیان شده یا بتوان از آنها حکمی فقهی استخراج و استنباط کرد«آیات الاحکام»گفته‏ می‏شود).آن چنان که معروف است آیات الاحکام به همراه همه مکررات و متداخلات نزدیک 500 آیه است. 1آیات الاحکام تقسیماتی دارد:1- تقسیم نزولی:تقسیمی است که از لحاظ نزول آیات، ناظر به نحوه شکل گیری احکام فقهی اسلام در قرآن است.2-تقسیم تنظیمی:تقسیمی است که مؤلفان و فقیهان مختلف احکام قرآن را به گروه‏های مختلف تنظیم کرده‏اند.

تقسیم اولیه‏ای از آیات الاحکام است؛به حکم فقهی خاصی در قران جدای از حکم دیگر کاری ندارد بلکه در پی آن است که مشخص کند آیات الاحکام در چه قالبهای کلامی و در چه شرایط و ویژگیهای زمانی و مکانی و چگونه و چرا نازل شده است.برخی از موارد این تقسیم بندی عبارت است از:
1-آیاتی که زمان و مکان و مناسبات صدوری آنها معلوم است مثل:نماز و روزه و جهاد و حج و آنها که معلوم نیست.
2-آیاتی که در پاسخ سؤال نازل شده مانند آیه 176 سوره نساء«یستفتونک قل اللّه یفتیکم فی الکلاله...»و آیه سؤال از ماه حرام، سؤال از خمر و میسر و آیه سؤال از محیض و غیره و آیاتی که بی سابقه سؤال و ابتدایی نزول و صدور یافته است مانند:حکم نماز.
3-آیاتی که احکام آنها بر وجه امر یا نهی، انشاء شده مانند آیه 2 از سوره نساء«و آتوا الیتامی اموالهم و لا تتبدلوا الخبیث بالطیب و لا تأکلوا اموالهم الی اموالکم...»و آیاتی که به طریق جمله خبری افاده شده است.مانندآیه 10 سوره نساء:«انّ الذین یأکلون اموال الیتامی ظلما انما یأکلون فی بطونهم نارا و سیصلون سعیرا».
4-آیاتی که به طور صریح، حکمی در آنها بیان شده مانند آیه 114 سوره نساء:«یا ایها الذین آمنوا لا تتخذوا الکافرین اولیاء من دون المؤمنین...»و آیاتی که از راه مذمت از چیزی یا انذار از آن یا تهدید و توعید بر آن، حکمی از آنها به دست می‏آید. 1مانند آیه 138 و 139 سوره نساء«بشر المنافقین بأن لهم عذابا الیما و الذین یتخذون الکافرین اولیاء من دون المؤمنین...».بدیهی است این تقسیم بندی جامع و کامل نیست و شاید بتوان موارد دیگری بر این تقسیم افزود.

در این قسمت بندی به آیات الاحکام از حیث نحوه نزول نگریسته نمی‏شود بلکه به موضوعی که آیات در آن قرار می‏گیرند نگاه می‏شود.و از جهت دیگر می‏توان گفت این تقسیم بندی ناظر به نحوه تنظیم آیات الاحکام و ارائه آنها در کتابهای آیات الاحکام است.به دو نمونه از تقسمیم بندی تنظیمی در این بخش اشاره می‏کنیم:

در این تقسیم بندی که از کتب حقوقی دانشگاهها متأثر است آیات الاحکام در چهار گروه قرار می‏گیرند: 2
1-احوال، آداب و رفتار شخصی عناوینی از قبیل:ازدواج، طلاق، ظهار، ایلاء، نذر، عهد، سوگند، وصیّت، ارث، بردگی، ممنوع بودن از تصرف خوردنیها و آشامیدنیها، صید و ذبخ، آداب معاشرت، لباس و مسکن، امر به معروف و نهی از منکر.
2-داد و ستد و معاملات، عناوین این گروه عبارتند از:انفال، خمس، زکات، بیع (خرید و فروش)، معاوضه، اجاره، هبه، صلح، دین، ودیعه، عاریه، مشارکت، مضاربه، شفعه، ربا، مساقات، غصب، اتلاف مالها.
3-عبادات، عناوینی از قبیل:وضوء، غسل، تیمم، نماز، روزه، قبله، حج، جهاد، اعتکاف و کفارات.
4-احکام اجتماعی و آداب عمومی؛در این گروه عناوین رفتار و سلوک دستگاههای حکومتی و عمومی در مسائل قضا، حکومت، جنگ، صلح، مناسبات بین الملل، احکام سیاسی، انتظامی و مقررات جزایی قرار می‏گیرند.

در این تقسیم بندی احکام قرآن به هشت گروه اصلی تقسمیم شده است: 1
1-عبادات:احکامی که بنده را به پرودگار متصل می‏سازد و در بر دارنده عناوینی مانند نماز، روزه، حج، زکات و غیره است و در قرآن نزدیک به 140 آیه را شامل می‏شود.
2-احکام خانواده:احکامی که امور و حقوق انسان را از بدو تولد تا مرگ تعیین و تنظیم می‏کند و عناوینی چون رضاع، حضانت، ازدواج، طلاق، نفقه، وصیّت، ارث، و...را در بر دارد و در قرآن نزدیک به 70 آیه را شامل می‏شود.
3-احکام اقتصادی و معاملات مالی:عناوینی چون خرید و فروش، اجاره، رهن، عاریه، و...که در قرآن نزدیک به 70 آیه به بیان حکم آنها پرداخته است.
4-احکام اقتصادی حکومت:آیاتی که به نظام اقتصادی جامعه و مناسبات مالی طبقات اجتماعی و درآمدهای عمومی دولت می‏پردازد و نزدیک به 10 آیه را شامل می‏شود.
5-احکام و مقررات قانونی:آیاتی که مناسبات میان قانون گذار و افراد اجتماع را تنظیم می‏کند و نزدیک به 10 آیه از قرآن را شامل می‏شود.
6-احکام سیاسی حکومت:احکامی که محدوده مناسبات دولت اسلامی با سایر دولتها در شرایط جنگ و صلح و حوزه مراودات با غیر مسلمانان را تعیین می‏کند و در قرآن نزدیک به 25 آیه را شامل می‏شود.
7-احکام انتظامی و مقررات جزائی:آیاتی که اجرای امور قضایی و رسیدگی به دعاوی و صدور حکم را در جهت اجرای عدالت و استیفای حقوق بیان می‏کند از قبیل:قضا، شهادات، سوگند، دعاوی، و...و نزدیک به 13 آیه از قرآن را در بر دارد.
8-احکام جنایی و کیفری:احکامی که درباره جرائم و مجازاتهاست و عناوین قصاص، حدود، تعزیرات و دیّات را در بر دارد و در قرآن نزدیک به 30 آیه بدین گروه اختصاص دارد.
درباره آیات الاحکام طبقه بندیهای دیگری نیز وجود دارد به عنوان مثال:
1-طبقه بندی آیات الاحکام به لحاظ تکلیف و احکام راجع به شخص پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم واحکام راجع به امت.
2-طبقه بندی به لحاظ تکالیف و احکام راجع به زنان پیامبر صلی اللّه علیه و آله و سلم و احکام راجع به دیگران.
3-طبقه بندی احکام به لحاظ مؤمنانی که در زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلم بوده‏اند و تکالیف خاص ایشان و احکام نسبت به عموم مؤمنان.
4-طبقه بندی به لحاظ احکامی که با اسلوب خطاب به امتهای قدیم صدور یافته یا به طور مستقیم خود اهل اسلام مورد توجه بوده‏اند. 1
یکی از نکاتی که در استنباط و استخراج آیات الاحکام و ملاک قرار دادن آنها باید مورد توجه قرار گیرد علم ناسخ و منسوخ و مکی و مدنی بودن آیات است زیرا در غیر این صورت ممکن است آیات منسوخ به عنوان حکم فقهی ملاک استنباط قرار گیرد و حکم خطایی صادر شود.از دیگر نکاتی که در مباحث احکام قرآن، باید مورد توجه قرار گیرد، بحث فلسفه احکام است.توجه به فلسفه احکام در اجتهاد تأثیر بسزایی دارد.سرانجام باید به اهمیت نقش باورها و اطلاعات بیرونی در بر داشت از آیات قرآن و نقش زمان و مکان در استنباط احکام اشاره کرد؛زیرا برخی احکام، که در قرآن نیز آیاتی درباره آن وجود دارد، در ظرف زمانی خاصی نازل شده و امروزه برخی از آن موضوعات منتفی است و قابل تصور نیست.
درباره همه آنچه گفته شد یک سخن از علامه طباطبایی(ره)قابل توجه است:«بیان تدریجی برخی از احکام در قرآن مانند حرمت خمر و شیوه مواجهه با مشرکان و کافران و تغییر قبله از بیت المقدس به سوی کعبه، چه بسا به سبب اضطرار و حرج صورت نگرفته باشد، بلکه فلسفه آن انعطاف پذیری واقع گرایی فقه قرآنی است.زمانی که مسلمانان در اقلیت مطلقند و از نظر عدّه و عدّه آمادگی پاسخ گویی به شرارت و آتش افروزیهای مشرکان را ندارند، آیات عفو و شکیبایی نازل می‏شود، «فاعفوا و اصفحوا 1» (عفو کنید و با کرامت و بزرگواری در گذرید).
ولی زمانی که مسلمانان قدرت و اقتدار لازم را به دست می‏آورند مأمور می‏شوند تا با مشرکان لجوج و پیمان شکن به ستیز و نبرد بر خیزند:«فاذا انسلخ الأشهر الحرم فاقتلوا المشرکین حیث وجد تموهم... 2»(آن گاه که ماههای حرام سپری شد، هر جا که مشرکان را یافتید، بکشید).
از قرن دوم هجری عده‏ای از فقیهان و اصحاب ائمه اطهار علیهم السلام به آیات الاحکام توجه کرده‏اند.و برخی نخستین کسی را که درآیات الاحکام اثر مستقل داشته، محمد بن ادریس شافعی(150-204ه ق)دانسته‏اند. امّا به نظر شیخ آقا بزرگ تهرانی و سیّد حسن صدر و همچنین ابن ندیم نخستین کسی که در آیات الاحکام کتاب نوشته است ابو النضر محمد بن سائب بن بشر کلبی کوفی(متوفی 146ه ق)که از اصحاب امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام بوده است، دانسته‏اند. 3
درباره آیات الاحکام، کتابهای بسیاری نوشته شده است.برخی از مفسران قرآن در ضمن تفسیر آیات قرآن به آیات الاحکام توجه بیشتری معطوف داشته‏اند و برخی از اساس تفسیر فقهی آیات را در نظر گرفته‏اند.به عنوان مثال کتاب الجامع الاحکام القرآن نوشته محمد بن احمد انصاری قرطبی(578-671ه ق)که در تفسیر آیات فقهی بحث‏های زیادی ارائه کرده و نظرات دیگران را نیز نقل کرده است.
برخی دیگر از فقیهان و مفسّران فقط به تفسیر آیات الاحکام پرداخته‏اند وآیات دیگر را در کتابشان نیاورده‏اند و عناوین بیشتر این کتابها «آیات الاحکام»است.
درکتابشناسی آیات الاحکام 169 کتاب در این موضوع معرفی شده است. 1درنوشتن کتابهای آیات الاحکام برخی ازمؤلفان بر اساس ابواب فقهی و برخی بر اساس ترتیب سوره‏ها و آیات الاحکام موجود درآنها دست به تألیف زده‏اند.
آنچه در پایان این مقاله باید خاطر نشان ساخت، تأکید بر توجّه جدی مجامع علمی اعم از حوزه و دانشگاه به نقش آیات الاحکام است و در این راه ضرورت تألیف کتابی با زبان روز و با طبقه بندی جدید از آیات الاحکام و تدریس آن در حوزه‏ها و در دانشگاهها بیش از پیش احساس می‏شود زیرا قرآن گام اول و آخر شناخت احکام و معارف اسلام است و تا احکام قرآن بدرستی شناخته نشود نمی‏توان سراغ کتب فقهی دیگر رفت و چه خوبست ذهن طلاب و دانشجویان از ابتدا قرآنی پرورش یابد.